Online misleiding: dark patterns en des-/misinformatie op sociale media

Dagelijks worden we geconfronteerd met verleidelijke advertenties, nepnieuws en misleidende aanbiedingen. Maar hoe herken je digitale manipulatie en hoe bescherm je jezelf én je organisatie tegen online valkuilen? 

De komende tijd neemt Lex Digitalis je graag mee in de trends die we zien op het gebied van nieuwe Europese regelgeving en de bescherming die deze regelgeving de Europese burger biedt tegen online beïnvloeding en misleiding. Ook zullen we bestaande wetgeving die toeziet op het vergroten van online veiligheid onder de loep nemen, en bespreken we bestaande verplichtingen voor zakelijk Nederland.

In deze artikelenreeks gaan we in op de wereld van online misleiding. We laten zien hoe slimme trucjes werken, waarom ze zo effectief zijn en – belangrijker nog – hoe jij en je organisatie hier niet in trappen. Verwacht concrete voorbeelden, praktische tips en inspirerende inzichten waarmee je direct aan de slag kunt. We laten zien wat de gevaren van dark patterns en des- en misinformatie op social media zijn. We vertellen je meer over hoe je je kunt wapenen tegen de groeiende stroom aan misleidende content. 

Dit eerste artikel betreft een bespreking van de gevaren van dark patterns en des-/misinformatie op sociale media. Het tweede artikel zal zich richten op het zich hiertegen wapenen. Het derde artikel bespreekt het vergroten van online veiligheid en een bespreking van de reeds bestaande verplichtingen. 

Het gebruik van sociale media is gedurende de afgelopen jaren sterk gestegen. Grofgezegd kan een verdeling van twee soorten gebruikers van sociale media worden gemaakt: gebruikers die zich vaker op het internet bevinden en gebruikers die, tot voor kort, (het liefst) in het geheel geen gebruik maakten van het internet. Deze tweede groep gebruikers is natuurlijk de meest kwetsbare groep. Zij zijn zich vaak niet bewust van de gevaren die sociale media met zich brengen. Dit heeft in grote mate te maken met manipulatieve technieken die social media platformen inzetten om gebruikers zo lang en zoveel mogelijk gebruik te laten maken van hun sociale medium. Met name de veelgebruikers van sociale mediaplatforms zijn erg vatbaar voor deze technieken. Ook zijn juist deze gebruikers er vatbaar voor om de controle over hun gegevens te verliezen.

De redenen voor veelgebruikers om zoveel gebruik te maken van sociale media zijn uiteenlopend. Het kan gaan om de verslavendheid van het platform op zichzelf, het gebruiksgemak van het platform, het gevoel om bij een groep te horen of het bevestigd zien van een eigen (positieve of negatieve) mening.

Een groot deel van de gevaren die het gebruik van sociale media met zich brengt valt te verminderen door bewustwording van de manipulatieve technieken die hiervoor worden ingezet. In dit artikel zullen daarom technieken worden besproken, samen met de maatregelen die gebruikers van sociale media kunnen treffen om, in elk geval een deel, van de controle over hun veelal vertrouwelijke gegevens terug te krijgen. In dit artikel worden eerst de gevaren van dark patterns besproken. Daarna zullen de gevaren van des-/misinformatie worden besproken.

Dark patterns

Het onzichtbare onder de loep

Manipulatie van de internetgebruiker is niet nieuw. Integendeel, zowel de Europese als de Nederlandse wetgever hebben praktijken als gerechtsdwaling en oneerlijke of agressieve handelspraktijken verboden.[1] Dark patterns lijken buiten de teksten van de wet te vallen. Dit komt door een combinatie van factoren zoals de relatieve nieuwheid, schaal van gebruik en de effectiviteit van dark patterns.[2]

Iedereen die online is krijgt in meer of mindere mate met dark patterns te maken. De meeste internetgebruikers weten dit fenomeen echter niet bij naam te noemen. Dark patterns zijn gebruikersinterfaces die gebruikers willens en wetens in de war proberen te brengen, die het gebruikers lastig maken om hun werkelijke intentie over te brengen of die gebruikers proberen te manipuleren om een bepaalde keuze te maken. Het doel van de meeste dark patterns is om een internetgebruiker iets te laten doen wat deze eigenlijk niet wil doen, bijvoorbeeld het instemmen met verder gebruik van persoonsgegevens voor de eigen doeleinden van de provider.[3] Dark patterns zijn met name in mobiele apps aanwezig. Dit blijkt uit onderzoek uit 2020 naar gratis apps in de Google Play Store, waarin in 95% van de apps dark patterns werden gevonden.[4]

Je denkt misschien dat je zelf niet vaak te maken hebt met dark patterns, maar elke internetgebruiker krijgt ze bijna dagelijks in meer- of mindere mate voor zijn kiezen. Als je op de lijst van deelnemers van een nieuwsbrief staat, moet het mogelijk zijn om je voor deze nieuwsbrief af te melden. Dit kan bijvoorbeeld door op een link te klikken naar de uitschrijfpagina en hierop je e-mailadres in te vullen. De uitgever van de nieuwsbrief wil dit natuurlijk liever niet. Daarom kan op de uitschrijfpagina een tekst staan met de strekking dat je, wanneer je jezelf uitschrijft, enorme kortingen op producten misloopt. Ook kan de uitgever een set aan mogelijkheden presenteren zoals het slechts eens per week ontvangen van een nieuwsbrief of ‘minder mails ontvangen’, terwijl ontvangers die zich volledig willen uitschrijven nog een aantal keren door moeten klikken. Ook kan het zijn dat de uitgever van de nieuwsbrief uitschrijven alleen mogelijk maakt door het versturen van een brief, terwijl het inschrijven met één of twee kliks mogelijk is.[5] Dergelijke praktijken ondermijnen uiteindelijk de keuzevrijheid van de internetgebruiker om te kiezen welke informatie deze wil ontvangen, welke aanbiedingen worden gedaan en welke gegevens door derden worden gebruikt om de internetgebruiker van informatie te voorzien. Hierdoor wordt een profiel opgebouwd door middel van (onvrijwillige) toestemming.

 

Het heft in eigen hand

Het hanteren van dark patterns lijkt op het eerste gezicht een onschuldige manier van verkopers of sociale media platformen om bestaande klanten of gebruikers te behouden, echter, niets is minder waar. Het gaat om een groter goed. De keuzevrijheid wordt aangetast, en uiteindelijk het recht op zelfbeschikking. Het spreekt wellicht voor zich dat het hier om een groot goed gaat dat we als samenleving zouden moeten koesteren. Elk mens is immers gevoelig voor manipulatie. Mensen willen bij een groep horen. Dark patterns spelen erg manipulatief in op deze diepe wens om bij een groep te horen.

Het recht op zelfbeschikking staat verankerd in de Grondwet. Artikel 10 en 11 hiervan beschermen het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer en het recht op onaantastbaarheid van het lichaam. Naast de Grondwet wordt het recht op zelfbeschikking tevens in het internationaal recht gewaarborgd.[6] In ieder geval een gedeelte, ongeacht hoe klein, van het recht op zelfbeschikking wordt door dark patterns aangetast. Dit is een gevaarlijke ontwikkeling, welke grotendeels te maken heeft met het feit dat er tegenwoordig nog geen concrete regelgeving bestaat die dark patterns verboden stelt. Daarom is het voorlopig zaak om dark patterns te leren herkennen en bewust te worden van de gevaren hiervan.

Wil je meer weten over hoe je dark patterns herkent? Houd dan de inhoud van deze site bij! In de navolgende artikelen komt het herkennen van dark pattens aan bod. Het herkennen is al een goede eerste stap in de correcte omgang met dark patterns. Er wordt namelijk op grotere schaal gebruik van gemaakt dan je misschien verwacht. In de volgende artikelen zal meer worden ingegaan op de juridische aspecten van dark patterns en op hoe je jezelf en je organisatie hiertegen kan wapenen.

Heb je zelf wel eens met dark patterns te maken gehad? Heb je hierdoor een voor jou nadelige keuze gemaakt? We horen het graag van je!

[1] Zie artikel 6:193a e.v. BW.

[2] J. Lugori & L.J. Strahilevitz, ‘Shining a light on dark patterns’, Journal of Legal Analisys 2021, vol. 13, issue 1, p. 45-46.

[3] J. Lugori & L.J. Strahilevitz, ‘Shining a light on dark patterns’, Journal of Legal Analisys 2021, vol. 13, issue 1, p. 44.

[4] J. Lugori & L.J. Strahilevitz, ‘Shining a light on dark patterns’, Journal of Legal Analisys 2021, vol. 13, issue 1, p. 45; L. Di Geronimo e.a., ‘UI Dark Patterns and Where to Find Them: A Study on Mobile Applications and User Perception’, CHI  2020, afl. april 25-30, p. 1.

[5] J. Lugori & L.J. Strahilevitz, ‘Shining a light on dark patterns’, Journal of Legal Analisys 2021, vol. 13, issue 1, p. 48-49.

[6] Kamerstukken II 2019-20, 35341, nr. 2, p. 2.